Hoe gender(on)gelijk is Nederland? De rol van stalkerware bij geweld in de privésfeer

Nieuwsbericht | 08-04-2023 | 08:00

“Op die laptop heeft hij van tevoren zogenoemde spyware aangebracht […], dit buiten medeweten en zonder toestemming van zijn ex-partner. Daardoor kreeg hij de mogelijkheid om na te gaan welke informatie zijn ex-partner op deze laptop ontving, opsloeg en verstuurde.” - Rechtbank Midden-Nederland

Het lijkt een scène uit een misdaadserie, maar het is ook de realiteit. Met zogenoemde stalkerware kan men gemakkelijk de locatie, gesprekken, live-audio en -beelden verkrijgen van een ander. Dit is niet alleen een inbreuk op de privacy van degene die het treft, maar het zet ook diens veiligheid onder druk. We zien dat vooral vrouwen met behulp van stalkerware door hun (ex-)partner worden gevolgd.

Wat is stalkerware?

Stalkerware is een vorm van spyware. Dit is software die informatie verzamelt over iemand zonder diens medeweten. Degene die de spyware installeert ontvangt die informatie. Diegene kan daarbij slechte bedoelingen hebben. Bijvoorbeeld om de ander ongewenst nauwlettend in de gaten te houden, of zelfs om privé-informatie van het slachtoffer te delen met anderen. Wanneer er op deze manier gebruik wordt gemaakt van spyware, noemen we het stalkerware. Volgens onderzoek door RTL Nieuws zijn naar schatting tienduizenden vrouwen jaarlijks het slachtoffer van stalkerware.

Het stalken gebeurt voornamelijk door middel van spyware-apps, zoals Cerberus en SpyBubble. Ook GPS-systemen zoals Find My Phone zijn veel gebruikte middelen. Ook kunnen tracking-apparaten, zogeheten tags, signalen naar je telefoon afgeven zodat je weet waar de tag zich bevindt. Deze bluetooth-trackers zijn eigenlijk bedoeld om je eigen spullen makkelijk te kunnen vinden. Maar je kunt ze ook gebruiken om iemand in de gaten te houden, bijvoorbeeld door een tracker in iemands tas of auto te verstoppen. Het waarschuwingssignaal dat oorspronkelijk in de tag zit om je te laten weten dat de tag in gebruik is, kan er eenvoudig uitgehaald worden. Zo kan iemand ook een stuk moeilijker ontsnappen aan een (ex-)partner die het slachtoffer in de gaten houdt met dit soort apparaten.

Stalkerware draagt bij aan geweld in de privésfeer en cybergeweld

De spyware maakt het mogelijk om iemand te stalken. Stalking (het Wetboek van strafrecht gebruikt de term ‘belaging’) is het opzettelijk en stelselmatig lastigvallen van een ander, met als doel die ander te dwingen iets wel of niet te doen of bang te maken. Stalking is een vorm van geweld en dus is ook het gebruik van stalkerware op zichzelf al een vorm van geweld. Dat zegt GREVIO, de Groep van deskundigen die toezicht houdt op de naleving van het Verdrag van Istanbul.

Volgens onderzoek door het Europees Instituut voor Gendergelijkheid (EIGE) is 77% van de vrouwen die te maken krijgen met stalkerware slachtoffer van (seksueel) geweld door toedoen van de stalker. De stalker kan door stalkerware immers makkelijker het slachtoffer controleren, bedreigen en psychologisch onder druk zetten.

“Hij kan meelezen met WhatsAppgesprekken, foto's en video's bekijken en de locatie van de telefoon opvragen. Zelfs verwijderde WhatsAppberichten zijn nog zichtbaar.” - Evajinek.nl

Door stalkerware kunnen zelfs gesprekken buiten de telefoon worden gevolgd, omdat de stalker toegang heeft tot de audio en camera. Deze indringende vorm van stalken kan betekenen dat het slachtoffer sociaal contact gaat mijden. Dat kan dan weer leiden tot eenzaamheid en afhankelijkheid aan de (ex-)partner. De slachtoffers zijn door de stalkerware altijd bang. Zij kunnen zichzelf gaan wantrouwen, omdat de gebruiker van stalkerware zelf ook berichten via de telefoon van het slachtoffer kan sturen. Zo gaan slachtoffers twijfelen of zij zelf berichten naar anderen hebben gestuurd.

"Op een gegeven moment was ik zo bang dat ik niet meer naar buiten durfde te gaan." - RTL Nieuws

Ook vergroot stalkerware het risico op cybergeweld. Wanneer de (ex-)partner bijvoorbeeld foto’s en berichten heeft bemachtigd, kan die ze gebruiken om online te manipuleren, of het slachtoffer zwart te maken of te bedreigen. Zo kan diegene beelden op sociale media plaatsen – of ermee dreigen dat te doen. Dit is een vorm van cybergeweld. Het kan ernstige psychologische schade en traumatische ervaringen tot gevolg hebben.

Moeilijk zichtbaar

Het is lastig om te herkennen of er stalkerware is geïnstalleerd. De belangrijkste indicatie is dat de (ex-)partner plotseling erg veel weet wat diegene niet hoort te weten. Soms kun je een virusscanner installeren om erachter te komen of er spyware-apps geïnstalleerd zijn. Daarnaast zorgt stalkerware ervoor dat telefoons snel heet worden en voor een extreem hoog gebruik van mobiele data of Wi-Fi. En soms doet je telefoon of computer iets anders dan wat jij bedoelt. Bijvoorbeeld het ongevraagd afsluiten of openen van bepaalde apps of chats.

Wanneer je doorkrijgt dat er stalkerware is geïnstalleerd op je telefoon, is het moeilijk en zelfs gevaarlijk om te vluchten. De stalker weet immers waar je heengaat, waar je verblijft en met wie je contact hebt gelegd. Bovendien kan het verwijderen van de stalkerware ervoor zorgen dat de (ex-) partner agressief wordt. Dit kan leiden tot nog meer geweld.

Stalkerware en mensenrechten

Stalking is een vorm van geweld die vrouwen disproportioneel vaak treft. In het Verdrag van Istanbul staat dat de overheid maatregelen moet nemen om dit tegen te gaan. Stalkerware zorgt voor een grotere controle op het slachtoffer. Dit soort geweld vindt zijn oorsprong in ideeën over wat vrouwelijkheid is en wat mannelijkheid is. Het is dan ook een vorm van gender-gerelateerd geweld. Bij het tegengaan van stalkerware moet de overheid een genderperspectief hanteren, om ervoor te zorgen dat wet, beleid en praktijk vrouwen in gelijke mate beschermt.
Het bespieden en het verzamelen en delen van de gegevens via spyware is bovendien een schending van het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer.

Wat moet er gebeuren?

De apps en trackers zijn op zichzelf niet verboden, waardoor handhaving op het stalken moeilijk is. Spyware op zichzelf is immers niet illegaal. Wel het gebruik ervan wanneer er geen toestemming is verleend en als het niet om jouw kind of (in sommige gevallen) jouw werknemer gaat. Er is geen aparte strafbepaling over stalkerware. Wel heeft de rechter geoordeeld dat stalkerware gezien kan worden als een vorm van afluisteren of opnemen met technologische hulpmiddelen die in strijd is met het recht. Het gebruik van stalkerware zou ook onder andere delicten kunnen vallen, zeker wanneer het als middel voor geweld in de privésfeer of cybergeweld wordt ingezet. Dan valt te denken aan delicten als datadiefstal, stalking en het plaatsen van software die in strijd is met het recht. Ook het stelselmatig gebruik van gps-trackers om de locatie van een ander te volgen zou onder de delictsomschrijving van stalking kunnen vallen. Zeker als dit samengaat met ander stalkgedrag moet dit volgens onder andere het Gerechtshof ’s-Hertogenbosch worden gezien als een opzettelijke inbreuk in de persoonlijke levenssfeer van het slachtoffer.

Stalking, ook door middel van spyware, is in Nederland dus verboden. Om het stalken effectief tegen te gaan, vindt momenteel discussie plaats over de toelaatbaarheid van spyware. Verschillende organisaties willen spyware helemaal verbieden en het verbod op cyberstalking ook expliciet in de wet vastleggen. De Google Playstore en de Appstore verbieden deze stalkerware-apps al wel.

Wat kan het slachtoffer doen?

Wanneer je merkt dat er stalkerware op je telefoon staat, probeer dan contact op te nemen met mensen via een telefoon die vrij is van stalkerware, bijvoorbeeld de politie, familie of een goede vriend. Wanneer je in contact met hen bent gekomen, leg de situatie uit en probeer fysiek contact te leggen. Laat bij het fysieke contact jouw telefoon ergens anders, of haal de batterij eruit.

Wanneer je een tag hebt gevonden, kan je het volgende doen. In het geval van een ‘Airtag’, kan je deze tegen jouw iPhone aanhouden en zo het serienummer van de ‘Airtag’ achterhalen. Hiermee kan je de ‘Airtag’ uitzetten. Met het serienummer kun je aangifte doen. In het geval van een ‘Smart Tag’, kan je via de applicatie ‘SmartThings’ handmatig ongeregistreerde ‘Smart Tags’ in jouw buurt uitzetten, zodat het stalken voorkomen kan worden.

Hoe kan je een melding maken?

Heb je het idee dat iemand in jouw buurt slachtoffer is van stalkerware? Voor vragen, hulp of het melden van het gebruik van stalkerware kun je op verschillende plekken terecht:

De website van UN Women over Cybergeweld en cyberstalking. Daar vind je verschillende organisaties en meldpunten.
Wanneer het gaat om stalking (als middel voor geweld) kun je dat melden bij de politie.
Met algemene vragen over geweld in de privésfeer en wat het College met het thema doet, kun je contact opnemen met het spreekuur van het College voor de Rechten van de Mens. Wij zijn bereikbaar op werkdagen tussen 13:00 uur en 16:00 uur.

Hoe gender(on)gelijk is Nederland?

Op Internationale Vrouwendag 2022 (8 maart) startte het College met de serie ‘Hoe gender(on)gelijk is Nederland?’ waarin het elke maand een probleem belicht dat de mensenrechten van vrouwen onder druk zet.

Lees de voorgaande artikelen: