‘Begin gewoon met die inclusieve agenda, zeg ik tegen andere gemeentes, zo moeilijk is het niet’
Verdieping
Na een toespraak van Else de Bont voor de gemeenteraad ging het Limburgse Stein overstag. Ze had bevlogen over de knelpunten verteld waar ze met haar rolstoel dagelijks mee te maken had. De gemeente ging ermee aan de slag. Er werd een ambtenaar aangesteld die de kar zou trekken en er kwam een klankbordgroep. Weerstand was er nauwelijks, zegt wethouder Natascha Wingelaar. ‘Het gaf juist een boost aan het team.’ Een dubbelgesprek met burger en bestuurder.
Het was een feestelijk moment. In september 2022 bracht directeur Leonard Geluk van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en bezoek aan Stein. De Limburgse gemeente was een jaar eerder uitgeroepen tot ‘Meest toegankelijke gemeente van Nederland’. Om dat te vieren hadden Stein en de VNG een toegankelijke recreatieve route uitgestippeld door de natuur en oude dorpskernen binnen de gemeentegrenzen. Ook met een beperking kun je het traject goed afleggen. Die middag overhandigde Geluk aan wethouder Natascha Wingelaar het boekje met de route. ‘Fijn dat Stein weer een toegankelijke route rijker is’, zei zij opgetogen.
‘Mensen met een beperking moet je altijd blijven consulteren. Bepaalde knelpunten zul je altijd over het hoofd blijven zien’
Uiteraard maakte de groep daarna een tocht langs verschillende plekken die in het boekje staan omschreven. Bij Maasband ging het even mis, blikt wethouder Wingelaar glimlachend terug. In het kleine dorpje met 140 inwoners was weliswaar werk verricht om het toegankelijker te maken, maar niet aan alles was gedacht, zo bleek die middag. Op een parkeerplaats waren geen aparte plekken voor mensen met een rolstoel. ‘Stom dat we dat niet hadden bedacht. Het ligt zo voor de hand’, zegt Wingelaar. ‘Zo zie je maar dat je mensen met een beperking altijd moet blijven consulteren. Anders blijf je belangrijke details over het hoofd zien.’
Aanjager van toegankelijkheid
Else de Bont was degene die haar die middag wees op de omissie. De Steinse zit al 27 jaar in een rolstoel, en is al lange tijd aanjager van toegankelijkheid. In 2016 sprak zij als burger de gemeenteraad toe en vertelde ze over alle knelpunten van het nieuwe winkelcentrum in de gemeente. Eerder had ze al geprobeerd het bestuur te verwittigen, maar zonder succes. Nu had Nederland vlak voor haar toespraak het VN-verdrag handicap geratificeerd en was er meer mogelijk, hoopte ze. Ze hield een bevlogen toespraak.
‘En daarmee wist ze ons echt te overtuigen’, herinnert Wingelaar zich. De wethouder hoorde toen voor het eerst over het verdrag, en raakte net als de raad en de rest van het College overtuigd dat de gemeente inderdaad toegankelijker moest worden. ‘Kijk’, zegt ze, ‘mensen met een handicap worden al beperkt maar met slecht beleid maken wij het hen soms nog moeilijker.’
Na die toespraak ging het snel, zegt De Bont. ‘Binnen de gemeente was er weinig weerstand tegen de nieuwe koers’, weet ook Wingelaar nog. ‘We zagen het niet als ingewikkeld, maar het gaf juist een boost aan het team. Met die inclusieve agenda moet je gewoon beginnen, zou ik tegen andere gemeenten willen zeggen. Zo ingewikkeld is het niet.’
Het gemeentebestuur tekende een intentieverklaring waarin het aangaf toegankelijker te willen worden en er werd een ambtenaar aangesteld die primair verantwoordelijk zou worden voor het programma.
Klankbordgroep
Minstens zo belangrijk was dat de gemeente een klankbordgroep oprichtte waar Else de Bont en een aantal andere Steiners met een beperking inzitten. ‘Want dit gaat natuurlijk niet alleen over mensen die gebruik maken van een rolstoel zoals ik. We maken ons er sterk voor dat iedereen in Stein mee kan doen. Bij handicap denken mensen vaak aan een rolstoel, maar ook mensen met een visuele, psychische of taalbeperkingen horen toegang te krijgen tot waar ze recht op hebben.’
Maandelijks overlegt de klankbordgroep met ambtenaren en worden alle knelpunten besproken waar ze tegenaan lopen. Daarnaast bespreken ze het beleid en regels die in de maak zijn, en of er aanpassingen nodig zijn. Ook Wingelaar schuift vier keer per jaar aan.
‘Al in een vroeg stadium vragen we mensen met een beperking mee te kijken. Dat is belangrijk omdat het altijd veel duurder wordt als je zaken later weer moet aanpassen’
‘Het zit nu helemaal in onze mindset om de klankbordgroep vast te betrekken bij onze beleidsvoering’, zegt de wethouder trots. ‘Al in een vroeg stadium vragen we hen mee te kijken. Dat is belangrijk omdat het altijd veel duurder wordt als je zaken later weer moet aanpassen. In de stadia erna vragen we ook altijd om steeds weer mee te kijken. We willen zeker weten dat aanpassingen ook daadwerkelijk werken, en we niet iets over het hoofd zien.’
Ook De Bont vindt dat het veel beter gaat, maar ze zegt eveneens dat er nog heel veel te winnen valt. ‘Mijn stip op de horizon is dat echt alles dat door de raad en het College van B&W wordt besloten het stempel van het VN-verdrag handicap krijgt. Want hoewel er inderdaad heel veel is veranderd, gaan er vaak nog steeds dingen mis doordat niet iedereen ervan doordrongen is dat bepaalde besluiten gevolgen hebben voor mensen met een beperking.’
De Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) riep in 2021 de gemeente Stein uit tot ‘meest toegankelijke gemeente. Dit was onder andere te danken aan haar Sociale Inclusie Agenda. Het is belangrijk om het VN-verdrag handicap mee te nemen bij het maken en uitvoeren van gemeentelijk beleid en regelgeving. Dat is ook een verdragsverplichting. Wil je als medewerker bij de gemeente ook aan de slag met inclusie en toegankelijkheid maar weet je niet waar je moet beginnen? Het College maakte een handreiking Provincies, gemeenten en het VN-verdrag handicap om hierbij te helpen. Met een checklist juridische werkzaamheden en een checklist beleidsontwikkeling en beleidsuitvoering.
Zorgappartementen
Ze noemt de verbouwing van een kerk waar zorgappartementen van gemaakt zouden worden. ‘Daar werden we pas in een laat stadium bij betrokken. Gelukkig staan de kartrekkers en de architect ervoor open om met ons te overleggen. Sterker: ze waren er blij mee omdat wij er toch vanuit een andere invalshoek naar kijken. Binnenkort gaan we in gesprek om te zien of ze daadwerkelijk alles op orde hebben.’
Dat gesprek was er wel al over de nieuwe balie voor het gemeentehuis, al was ook dat pas in een later stadium. ‘Ik werd gevraagd voor de presentatie van de architect die zes ontwerpen zou komen presenteren. Hij liet de tekeningen zien, en had inderdaad nagedacht over de toegankelijkheid voor burgers met een beperking. “Maar wat nou als niet de burger maar de baliemedewerker in een rolstoel zit”, zei ik toen. Daar had hij niet over nagedacht, waardoor nog maar een van de zes ontwerpen overbleef. Het was handig geweest als ze me al hadden betrokken voordat de architect achter de tekentafel ging zitten. Hij bedankte me wel, en zei dat hij hier bij toekomstige opdrachten gelijk rekening mee zou houden.’
Ook Wingelaar erkent dat het nog weleens misgaat. Ze noemde al de parkeerplaats in Maasband, en ook was er iets niet helemaal goed gegaan bij een oversteekplaats in een ander deel van de gemeente. ‘Daar waren we wel al eerder bij betrokken’, zegt De Bont daarover. ‘Maar de aannemer had niet met ons gesproken, waardoor de geleidelijnen voor mensen met een visuele beperking niet goed waren aangelegd.’ Maar als zoiets misgaat, wordt dat inmiddels snel opgelost, zegt zowel Wingelaar als De Bont. ‘De betrokken ambtenaar gaat dan met mensen van de klankbordgroep naar de plek om te kijken welke aanpassingen er nodig zijn.’
Niet alles toegankelijk
‘En soms kunnen we een probleem niet oplossen’, vervolgt Wingelaar. ‘Daar ben ik eerlijk over. Historische panden met een monumentale status mogen we niet zomaar verbouwen. En de kasseien op de Maasberg, om maar een voorbeeld te noemen, kunnen we ook niet vervangen door glad asfalt. We hebben daar overigens wel de stoep aangepast zodat mensen die gebruik maken van een rolstoel er alsnog overheen kunnen.’
In grote lijnen zegt De Bont daar wel mee te kunnen leven. ‘Al vraag ik me bij die kasseien ook af of die voegen ertussen niet beter opgevuld kunnen worden, zodat je het aanzicht behoudt, maar er wel makkelijker overheen kunt. Ook voor mensen zonder beperking lijkt het me niet prettig om over die hobbelige klinkers te moeten lopen of fietsen.’
Maar ze begrijpt dat je het wezenlijke van historische plekken niet moet beschadigen. ‘Toch zal ook Monumentenzorg zich meer aan het VN-verdrag handicap moeten houden’, zegt ze. De Bont vertelt over een kerkje op een terp bij haar in de buurt. Die moet je betreden met een trap. Dat kan niet zomaar. Gelukkig wordt er nu gesproken over de bouw van een lift. Ook is het streekmuseum in Elsloo dat binnen de gemeente ligt nog niet toegankelijk gemaakt omdat het een monument is. Maar met een beperking zou je daar toch ook een bezoek aan moeten kunnen brengen.’
Trots op Stein
Desondanks is De Bont heel blij met de manier waarop de gemeente te werk is gegaan na haar toespraak in 2016. Waarom pakte Stein dat zo voortvarend op en blijven andere gemeentes achter? ‘Binnen onze gemeente zijn we al langer gewend om met inwoners te praten en te kijken wat zij nodig hebben, in plaats van alleen maar te vertellen hoe het gebeuren gaat’, zegt Wingelaar. ‘Dus het lag voor de hand dat we dit zo zouden aanpakken.’ De Bont zegt dat Stein inderdaad niet alleen voor mensen met een beperking heel inclusief is. ‘De gemeente pakt ook de bestrijding van armoede heel goed aan. Ook stonden we vooraan bij de opvang van Oekraïners en vluchtelingen. Stein was een van de eerste gemeenten die opvangplekken aanbood.’ Glimlachend: ‘En ik was natuurlijk heel trots toen Stein verkozen werd tot meest toegankelijke gemeente van Nederland.’
‘Gesprekken met inwoners met een beperking moet je nooit als een verplichting zien. Zonder hen kun je echt niet bepalen wat ze nodig hebben’
Wingelaar: ‘Bij verkiezingen zeggen partijen vaak dat iedereen mee moet kunnen doen, maar in de praktijk komt daar niets van terecht als je niets doet aan die toegankelijkheid. Daarom kwam het thema in het vorige coalitieakkoord, en in het huidige akkoord is het nog meer verankerd. Bijna alle gemeentelijke gebouwen zijn nu toegankelijk, en bij de laatste verkiezingen zijn we bijvoorbeeld met klankbordgroepsleden langs alle stemlocaties gegaan om te kijken of die allemaal in orde waren. Niet alleen voor mensen die gebruikmaken van een rolstoel, maar ook mensen met een visuele of andere beperking.’ Ook de website van de gemeente is op de schop gegaan. Veel teksten kun je nu ook gesproken afluisteren. Die mogelijkheid kwam er niet alleen voor mensen met een visuele beperking, maar ook bijvoorbeeld voor dyslectici die moeite hebben met lezen. Daarnaast zijn alle teksten herschreven in begrijpelijke taal. ‘Ook dat was soms een uitdaging want alles moet juridisch natuurlijk wel kloppen. Op het gemeentelijke intranet staat nu een tool die ambtenaren kan helpen bepaalde termen toe te lichten. Je went daar steeds makkelijker aan.’
Ervaring in een rolstoel
Zelf heeft Wingelaar de afgelopen jaren op verschillende manieren proberen te ervaren hoe het is om met een beperking te leven. Met een rolstoel had ze al ervaring. Toen jaren geleden haar enkelbanden afscheurden moest ze daar een tijdje gebruik van maken. ‘Het viel me op dat veel mensen toen tegen mij partner spraken, in plaats van direct tegen mij.' Ook deed ze net als andere gemeenteambtenaren verschillende bewustwordingsoefeningen op advies van de klankbordgroep. Dan liepen ze met een taststok over de markt of ze probeerden met een zichtbeperkend brilletje iets op te zoeken op het internet. ‘Allemaal heel ingewikkeld om te doen, het kost enorm veel energie.’
Maar hoe inzichtgevend zulke oefeningen ook zijn, je zult nooit echt ervaren hoe het is om permanent met die beperkingen te leven, zegt ze. ‘Daarom is het ook zo belangrijk dat gemeentes de gesprekken met inwoners met een beperking niet als een verplichting zien maar dat ze hen serieus nemen. Zonder hen kun je echt niet bepalen wat ze nodig hebben. Pas als je zelf beperkt bent, weet je daadwerkelijk waar je tegenaan loopt.’
‘Als niet iedereen jouw winkel in kan, loop je als ondernemer heel veel omzet mis’
Maar hoe overtuig je je gemeentebestuur daarvan? De Bont raadt anderen aan om net als zij de gemeenteraad toe te spreken. ‘Als je dat op een goede manier doet, kun je raadsleden vast overtuigen. Ze zijn wettelijk verplicht om hier werk van te maken. Bovendien is niemand er uiteindelijk bij gebaat als een deel van de burgers geen toegang heeft tot alle voorzieningen, informatie en dienstverlening. Dat is ook wat we bijvoorbeeld tegen winkeliers zeggen die hun zaak niet willen aanpassen. Met de vergrijzing zullen steeds meer mensen last krijgen van een tijdelijke of permanente beperking. Als zij jouw winkel niet in kunnen loop je als ondernemer veel omzet mis.’