Rapport ‘Blind voor mens en recht’ onderstreept belang van fundamentele rechten
In haar rapport ‘Blind voor mens en recht’, dat op 26 februari 2024 is gepubliceerd, laat de Parlementaire Enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening zien hoe ernstig mensen in de knel kunnen komen als de overheid mensen en hun rechten onvoldoende beschermt. Een belangrijke conclusie van de commissie is dat de oorzaak daarvan ligt in de schending van grondrechten en het terzijde schuiven van de rechtsstaat. Alle staatsmachten schoten tekort.
Democratische rechtsstaat is randvoorwaarde voor de bescherming van fundamentele rechten
Het College ziet in dit rapport de bevestiging van de waarde van een democratische rechtsstaat, waarin instituties de naleving van fundamentele rechten horen te waarborgen. Daarvoor is het noodzakelijk dat de wetgever bij de totstandkoming van wetten een grondige toets aan fundamentele rechten uitvoert. Ook in de uitvoering van wetten moet de vinger goed aan de pols worden gehouden. Bij de evaluatie van wetten dienen de gevolgen van wetten in de praktijk te worden onderzocht. Bij een risico op inbreuken op fundamentele rechten zou de wet, of de uitvoering, moeten worden aangepast.
Daarbij dient altijd te worden onderzocht hoe regels in de praktijk uitwerken voor verschillende groepen mensen. Het rapport van de enquêtecommissie laat opnieuw zien dat de regels en de toepassing daarvan, ertoe hebben geleid dat de schending van rechten ernstige gevolgen heeft voor veel mensen. Zij kregen te maken met schending van hun recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer en het recht op gelijke behandeling. Veel van hen zijn in armoede terechtgekomen en verkeren daar tot op de dag van vandaag nog steeds in.
Schending van fundamentele rechten
De commissie concludeert in het bijzonder dat het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer en recht op gelijke behandeling zijn geschonden. De commissie heeft zich gebogen over risicogericht toezicht in sociale zekerheid en toeslagen. Risicogericht toezicht of risicoprofilering kan onder omstandigheden legitiem zijn, maar het is ook een risicovol instrument. Inzet van een dergelijk middel moet uiterst zorgvuldig plaatsvinden zonder daarbij verboden onderscheid te maken en alleen als het nuttig en nodig is. De commissie stelt vast dat de overheid structureel risicomodellen heeft gehanteerd zonder controle op effectiviteit, bias en validiteit.
Maatregelen om gebreken te verhelpen ontbraken vaak. Ook is in sommige gevallen (dubbele) nationaliteit ten onrechte geregistreerd en als risico-indicator gebruikt. Dit alles heeft geleid tot discriminatie van alleenstaande ouders en mensen met een niet-Nederlandse afkomst. De nadelige effecten zijn verergerd door een onevenredig hard terugvorderingsbeleid, gebrekkige rechtsbeschermingsprocedures en bezuinigingen op rechtshulp voor mensen die dit het hardst nodig hadden. Hiermee zijn ook het recht op een eerlijk proces en het recht op bestaanszekerheid in het hart geraakt.
Voorkom inbreuken op fundamentele rechten
Mensen die met de overheid te maken hebben voor bijvoorbeeld, sociale zekerheid of toeslagen, hebben het recht op een waardige en rechtvaardige behandeling. Het gaat vaak om mensen die voor hun inkomen of voor bepaalde diensten afhankelijk zijn van de overheid. Zij hebben het recht op een respectvolle bejegening, een behandeling gericht op het voorkomen van inbreuken op hun rechten en het recht op toegang tot het recht als zij menen dat er een inbreuk heeft plaatsgevonden. Wetgeving en de toepassing daarvan kunnen grote gevolgen hebben voor het genot van mensenrechten. Dat geldt voor alle mensenrechten. Economische en sociale mensenrechten hebben in Nederland nog steeds niet de status die ze toekomt; onlosmakelijk verbonden met andere fundamentele rechten. Het College onderschrijft de aanbeveling van de commissie om constitutionele toetsing in te voeren en benadrukt daarbij dat de rechter de mogelijkheid zou moeten hebben wetten te toetsen aan alle grondrechten.
Versterk de rechtsbescherming
Rechtsbescherming is cruciaal in een democratische rechtsstaat. Iedereen heeft het recht op toegang tot de rechter bij een vermeende inbreuk op een grondrecht of mensenrecht. Laagdrempelige toegang tot juridische bijstand is daarvoor van groot belang. Als rechtsbescherming niet op orde is faalt de overheid in het beschermen van haar burgers. Bovendien worden zo belangrijke signalen van onrechtvaardige wetgeving of handhaving gemist. De gang naar de rechter moet kunnen leiden tot herstel van de inbreuk op een recht, indien daarvan is gebleken.
Stel mensen en hun rechten centraal
De democratische rechtsstaat is geen rustig bezit. Opnieuw is duidelijk geworden dat – ook in Nederland – de rechtsstaat en fundamentele rechten in het gedrang kunnen komen. Dat geldt in het bijzonder voor de rechten van mensen in een kwetsbare situatie. Het centraal stellen van mensen en hun rechten kan leiden tot een rechtvaardiger en waardiger behandeling van burgers. Dat is het doel van grondrechten en mensenrechten.